İhvan-ı Safa Felsefesinde Tekamül Nazariyesi

İhvan-ı Safa’nın varlık anlayışını irdelediğimiz bu makalede araştırmanın konusu Risalelerde genişçe yer alan varlığın oluş halini belirlemeye çalışmaktır. İhvan konusunu Risalelerin tamamında dağınık halde ele alırken, problemini özel bir başlıkla, “Oluş ve Bozuluş” adı altında daha derli toplu incelemiştir. Safa felsefesinde teorisini merkeze alarak oluşum süreçlerini düşünce temellendirmelere değinerek konuyu ana hatlarıyla dikkatlere sunmaya çalışaca-ğız. Burada amacımız ilk önce bilimsel yöntemle tekâmül (evrim) kavramsal açıdan de-ğerlendirmek, evrim veya kavramlarının farklı bağlamda kullanımlarını birtakım sorularla yalın olarak ortaya koymaktır. Felsefe tarihinde oluşumuna dair düşünceler yollardan geçerek günümüze kadar gelmiş-tir. Varlığın çıkışı kâinatın oluşumu hakkındaki mevcut açıklamaların en bilinenleri yara-tılış ya da onun biçimi diyebileceğimiz teorisidir. Ancak ister yaratılışa inansın ev-rim konusunda felsefi tartışmalara katılsın, insanlar hiçbir zaman konuda fikir birliği içinde olmamıştır. İslam geleneğine bakıldığında durum açık şekilde görü-lecektir. Buna rağmen düşünme biçimlerinin hemen hepsi Kur’an’da kendi düşüncelerine daya-nak oluşturan ayetlerin bulunduğuna sağlam akli çıkarımların olduğuna inanmaktadır. Bu sebeple denilebilir ki düşüncesinde fikri her disipline ait düşünürler tarafından alın-mış incelenmiştir. Felsefi anlamda düşüncesinin çıkışını antik çağ filozoflarından Aneximandros (ö. MÖ. 547)’a geriye götürmek mümkündür. O, balıklardan başlayarak bütün canlıların değişerek mey-dana geldiğini, nihayet insanın değişmenin son safhasında aldığını ifade eder. Tekâmül ko-nusunda düşünürleri biri anlayışına göre nazarîye geliştirmiştir. mukayeseli alındığında; aynı kaynaktan türeyen varlıklar arasındaki gelişmenin basamak (süreç) şeklinde olduğunu gelişme basamakları üzerinde ara geldiğini ederler. ileri aşamalarında Safa, İbn Miskeveyh Kınalıza-de Ali Efendi gibi hiyerarşisi diğer varlıklarla benzer özellikler gösterdiğini hatta sadece biyolojik karakterleriyle değil, zamanda fizyolojik de olduklarını Dahası coğrafi faktörlere oluşan benzerliğin çeşitli or-tamlardan belirlenemeyen şartlardan meydana geldiğine vurgu yaparlar. nazariyesini bozuluş ekseninde almaya çalışır. Ona oluş; madde-de suretin oluşması maddedeki üst formlarda kazanması, ise madde-deki yok olması alt formuna bürünmesi anlamlarına gelmektedir. iki birbirinin zıddı olduğundan ikisi anda bulunamazlar. İhvan’ın alır-ken türlerin içindeki tikel varlıkların evriminden bahsettiği anlaşılmalıdır. Tümel olanlar geçirmezler. Çünkü tümel nefisler felekler âlemine olduğu için bunlar değişe-mezler. nefislerin değişime âleminin değişeceği anlamına sudûr nazariyesinde ciddi eksikliği akla getirmektedir. Öyleyse İhvân’ın nazariye-sinden bahsedilirken türler arası geçişi değil tikeller bazında düşünülmelidir. kaide bitki, hay-van insan türleri geçerlidir. O tekâmüle uğrayanlar cüzî cisim nefislerdir. Küllî Nefisler bozuluşa tabi değillerdir. Sonuç oluş, gelme yaratılışına görüşler öne sürülmüştür. Ayrıca açıklama şeklinin yorumlayış biçimleri söz konusu-dur. İhvân-ı Safâ hiyerarşisini soyuttan somuta doğru modellemeyle açıklamaya çalışmıştır. Akıl, Nefs heyula halleri ruhani iken, küllî tabiat, ay-altı alem, maddi (nesne) alem açıklanmıştır. geçişe imkânı yokken, aralarında hiye-rarşik düzen bulunan kemale seyir izlediği anlayışı hakimdir. Ma-denler hiyerarşi bitkiye benzeme durumuna konumlanırken, hayvanlar hi-yerarşi duyu organlarının sayısına belirlenir. Maden, bitki hayvan nefisleri aleme münhasırken, nefsi ay-üstü nefistir. nedenle öldükten sonra alemde kalırken yalnız intikal edebilecek potansiyele sahiptir.